SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI

Finans piyasası araçları para ve sermaye piyasasında işlem gören tüm araçlar olup sermaye piyasası araçları bu türün alt başlığı olarak nitelendirilmektedir. Bu sebeple uygulamada bazen neyin sermaye piyasası aracı olarak nitelendirilmesi gerektiği yönünde karışıklık meydana gelmektedir. Sermaye piyasası Kanunu’nda sermaye piyasası araçlarının tanımı yapılmamış olup bunun yerine türlerinin neler olduğu ve hangi kavramların bu kapsama girmediği belirtilmiştir.

Sermaye piyasası araçları kendi içinde 3 başlığa ayrılmaktadır. Bunlar: Menkul kıymetler, türev araçlar ve diğer sermaye piyasası araçlarıdır.

1)      MENKUL KIYMETLER

6362 sayılı SPK’da menkul kıymetler, konuya ilişkin AB düzenlemeleri örnek alınarak, bu kapsama girebilecek türlerin özellikleri belirtilecek şekilde kaleme alınmıştır. Buna göre menkul kıymetlerden anlaşılması gereken: Pay, pay benzeri diğer kıymetler ile söz konusu paylara ilişkin depo sertifikaları, Borçlanma araçları ile bunlara ilişkin depo sertifikaları, menkul kıymetleştirilmiş varlık ve gelirlere dayalı borçlanma araçları ve bunlara ilişkin depo sertifikalarıdır. Sermaye piyasası aracı olarak menkul kıymetler denildiğinde para, poliçe, bono, çek haricinde kalan araçlar düşünülmelidir. Kanunda menkul kıymet tanımı unsurları ve özellikleri sayılmamış olup aracın sağladığı hakkın niteliği esas alınmıştır. Örneğin bir aracın sağladığı haklar ortaklık veya alacaklılık ile ilgili ise, başkaca bir unsura bakılmaksızın o araç menkul kıymet olarak nitelendirilebilecektir.

Bunun dışında bir hakka dayanan örneğin bu hakkı değil de bu hakkı içeren bir menkul kıymeti alma hakkını içeren varant, menkul kıymet sayılmayacak türev araç sıfatına haiz olacaktır. Dikkat edilmesi gereken bir husus bir aracın unsurlarının sağladığı haklar ve verdiği yükümlülüklerin, ihraç koşullarının vb. Sermaye Piyasası Kurulunca düzenlenmiş olmasına gerek bulunmamasıdır.

Menkul kıymetler, 6362 sayılı SPKn düzenlemesindeki esaslardan hareketle,

-doğrudan işletme finansmanına dayanan

-menkul kıymetleştirmeye dayanan

Olarak kendi içinde iki başlık altında toplanmaktadır. Bu ayrım menkul kıymetin dayandığı haktan ziyade dayandığı modeli esas almaktadır. Bir menkul kıymet ya ortaklık ya da alacaklılık hakkı sağlar.

A)    DOĞRUDAN İŞLETME FİNANSMANINA DAYANAN MENKUL KIYMETLER

Doğrudan işletme finansmanına dayanan menkul kıymetler ortaklık hakkı sağlayan menkul kıymetler ile alacaklılık hakkı sağlayan menkul kıymetlerden oluşur. Ortaklık hakkı sağlayan kıymetler ortaklığın sermayesinde temsil edilen pay ile payın sağladığı hakların bir kısmını içeren ancak ortaklık sermayesinde bir karşılığı olmayan katılma intifa senedi ya da kâr zarar ortaklığı belgesi gibi pay benzeri kıymetlerdir. Kanunda geçen depo sertifikaları ayrı bir kategori olmayıp, yurt dışında yerleşik ihraççıların Türkiye’de menkul kıymet ihracında, ihraç edilen kıymetlerin fiziken veya kayden Türkiye’ye getirilmesi ve sisteme girilmesi yerine bunları temsil eden depo sertifikalarının Türkiye’de kayden izlenmesi amacıyla yapıldığı durumlarda karşımıza çıkmaktadır. Yani depo sertifikası, ihraç edilen menkul kıymetleri temsil eden menkul kıymet olup, ayrı bir hak kazandırmaz. Alacaklılık hakkı sağlayan menkul kıymetler ise ihraççının satışa sunduğu tahvil ve benzeri her türlü borçlanma aracını ifade etmektedir.

B)    MENKUL KIYMETLEŞTİRMEYE DAYANAN MENKUL KIYMETLER

Menkul kıymetleştirilmiş varlık ve gelirlere dayalı borçlanma araçları ise yapılandırılmış finansman tekniğine dayanan menkul kıymet türünü oluşturmaktadır.

Yapılandırılmış finansman, risk transferi ve getiri sağlamak amacıyla yeniden yapılandırılan finansal piyasa işlemleri ve ürünlerinin tümünü kapsayan, kendi başına yeterince likit olmayan varlıklar bir araya getirilerek bir havuz oluşturularak o varlıkların gelirlerinden elde edilecek nakit akımları ile o varlıklara dayalı olarak çıkarılan menkul kıymetleri satın alacak olan yatırımcılara faiz ve anapara ödemesi yapılması olarak tanımlanmaktadır.

Yapılandırılmış finansal ürünlere örnek olarak, ipoteğe dayalı finansal varlıklar (mortgage backed securities-MBS), varlığa dayalı finansal varlıklar (asset backed securities- ABS), ipotek veya varlık teminatlı finansal varlıklar (covered bonds), teminatlandırılmış borç yükümlülükleri (collateralized debt obligations-CDO) ve kredi riski swapları (credit default swaps- CDS) verilebilir.

Yapılandırılmış menkul kıymetler, menkul kıymetleştirmeye dayalı olarak çıkarılan menkul kıymetleri ifade eder. “menkul kıymetleştirme” işlemleri temel olarak işletmelerin sahibi oldukları kredilerin veya diğer alacakların “special purpose vehicles-SPV” olarak bilinen özel amaçlı kurumlara transfer edilmesi suretiyle menkul kıymet ihraç edilmesine dayalı bir yapılandırılmış finansman tekniğini ifade etmektedir. Varlığa veya ipoteğe dayalı menkul kıymetlerin yanı sıra, varlık ve ipotek teminatlı menkul kıymetler de bu kapsamda değerlendirilebilmektedir.

2)      TÜREV ARAÇLAR

Türev araçlar kredi alma, yabancı para ile borçlanma, satın alınacak mal fiyatındaki artış gibi asıl finansal araçlarla ilgili fiyat, döviz kuru, faiz oranı riskinden korunmak veya spekülatif gelir elde etmek amacıyla yapılan vadeli işlemler gibi işlemleri kapsayan araçlara denmektedir. Türev araçlar birden fazla ödeme şekline ve çeşitli miktarlara bağlı işlemlerdir.Ayrıca değerleri başka bir finansal malın ya da varlığın değerine bağlıdır. Türev araçlar az miktarda başlangıç teminatı yatırılarak işleme konu edilebilmektedir.

SPK’da sermaye piyasası aracı olarak yer alan türev araçlar kanunda belirtilmiş olup bunlar:

-Menkul kıymetleri satın alma veya satma veya birbirleri ile değiştirme hakkı veren türev araçlar,

-Değeri, bir menkul kıymet fiyatına veya getirisine; bir döviz fiyatına veya fiyat değişikliğine; faiz oranına veya orandaki değişikliğe; bir kıymetli maden veya kıymetli taş fiyatına veya fiyat değişikliğine; bir mal fiyatına veya fiyat değişikliğine; Kurulca uygun görülen kurumlarca yayınlanan istatistiklere veya bunlardaki değişikliğe; kredi riski transferi sağlayan, enerji fiyatları ve iklim değişkenleri gibi ölçüm değerleri olan ve bu sayılanlardan oluşturulan bir endeks seviyesine veya seviyedeki değişikliğe bağlı olan türev araçları, bu araçların türevlerini ve sayılan dayanak varlıkları birbirleri ile değiştirme hakkı veren türevler,

-Döviz ve kıymetli madenler ile Kurulca belirlenecek diğer varlıklar üzerine yapılacak kaldıraçlı işlemler. olarak karşımıza çıkmaktadır.

3)      DİĞER SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI

Bu araçlar kanunda menkul kıymetler ve türev araçları kapsamına girmeyen sermaye piyasası kurulu tarafından belirlenen araçlar olarak tanımlanmaktadır. Sayılanlar ile sınırlı olmamakla birlikte bu yatırım fonu katılma payları, gayrimenkul sertifikaları ve kira sertifikaları örnek gösterilebilir.

Av. Tolga Güner Koncagül